گزارش ابتكارجنوب از نشست آسیب شناسی تنش‌های آبی کشور :

نيازمند تدوين سند امنيت آبى هستيم

  در موضوع آب‌های زیرزمینی، این خفت آبی است که نه قانون اجرا می‌شود و نه به قانون تمکین می‌شود و رقابت بر نابودی و نابودگری است.

 بسیار تلخ است که با این وضعیت خفت آبی،  سند امنیت غذایی داشته باشیم، اما سند امنیت آبی نداشته باشیم که این سند اهمیتی کمتر از امنیت نظامی ندارد.

برای بهبود شرایط هیچ کورسوی امیدی نیز مشاهده نمی‌شود  و از زمانی که حق بهره‌برداری به حق مالکیت تعبیر شد و توان منابع آبی نادیده انگاشته شد و کف شکنی و جابجایی‌ها برای حراج آب زیرزمینی به کار گرفته شد، فاتحه منابع آب زیرزمینی نیز خوانده شد.

زهرا وصالى، ابتكارجنوب// نشست آسیب شناسی تنش‌های آبی کشور با حضور متخصصین و صاحبنظران در فرهنگستان علوم برگزار شد. دکتر علیرضا توکلی عضو هیئت علمی موسسه تحقیقات فنی و مهندسی کشاورزی یکی از سخنرانان این جلسه بود که از ۲۰ روایت تلخ تنش آبی کشور و راهکارها صحبت به میان آورد.

 وی  سخنرانی خود را با یک سری خبرهایی نگران کننده در مورد جمعیت، غذا، سلامت و بحران آب در سراسر جهان  آغاز نمود و گفت:  در کشوری قرار گرفته‌ایم که به لحاظ تنش آبی و کمبود آبی در بدترین شرایط قرار دارد و  در واقع ما هم با تنش آبی و هم با کمبود آبی همزمان مواجه هستیم. تا سال ۲۰۱۹، ایران رتبه ۱۴ را در میان ۲۵ کشوری  که بیشترین معضل  آبی را دارند، دارا بوده است و  در سال‌های اخیر این رتبه کمتر  نیز شده است. 

این عضو هیات علمی اذعان داشت: ما با  تقابل امنیت غذایی با امنیت آبی مواجه ایم و این در حالیست که کشور های با شدیدترین تنش آبی  که شامل هندوستان، پاکستان، بنگلادش، مصر، ویتنام، ایران، ترکیه و تایلند می باشند، با بیشترین رشد جمعیت نیز مواجه اند.  ما جز ۲۰ کشوری هستیم که فشار جمعیتی را تجربه می‌کنند. و اگر واقعاً تمهیداتی متناسب با آب اندیشیده نشود، امنیت غذایی، امنیت آبی و امنیت ملی، همزمان مخدوش خواهد شد.

    وی در ادامه افزود:  علیرغم این وضعیت آبی، ایران رتبه ۲۸ تولید برنج در جهان را داراست.  اما نکته جالب توجه این است که جو که یک گیاه بسیار کم آب طلب است، در کشورهای دارای تنش آبی و من جمله در ایران، مورد توجه قرار نگرفته است و تولیدکنندگان عمده جو در سراسر جهان، اتحادیه اروپا، روسیه، استرالیا و کانادا می‌باشند که اصلاً مشکلی بابت آب ندارند و جالب است که کشورهایی که دارای تنش آبی هستند، به سمت تولید جو پیش نرفته اند. نکته دیگر اینکه ایران  مهمترین کشور وارد کننده جو بعنوان غله،  گیاه صنعتی و تغذیه دام می‌باشد.  وی معتقد است که علیرغم مقاومت نسبی جو به شوری و خشکی، قیمت گذاری پایین آن در ایران سبب شده است که جو، فدای گندم شود.

  وی وضعیت آبی فعلی را، خفت آبی نامید و افزود: اگر قرار باشد مدیریت آبی در کشور شکل گیرد،  تجربیات ۲۵ کشوری که در وضعیت تنش آبی شدید قرار دارند، کارآمدتر خواهد بود و در این میان وضعیت برخی کشورها مثل هند در سال‌های آتی وخیم‌تر خواهد شد، مگر اینکه تجدید نظری در برنامه کشت محصولات خود داشته باشند. هند بزرگترین صادرکننده برنج جهان است.

 وی در ادامه بیان داشت:  در موضوع آب‌های زیرزمینی، این خفت آبی است که نه قانون اجرا می‌شود و نه به قانون تمکین می‌شود و رقابت بر نابودی و  نابودگری است.

 توکلی نابرابری و بی‌عدالتی در مصرف آب‌های زیرزمینی را نگران کننده اعلام کرد و افزود: برای بهبود شرایط هیچ کورسوی امیدی نیز مشاهده نمی‌شود  و از زمانی که حق بهره‌برداری به حق مالکیت تعبیر شد و توان منابع آبی نادیده انگاشته شد و کف شکنی و جابجایی‌ها برای حراج آب زیرزمینی به کار گرفته شد، فاتحه منابع آب زیرزمینی نیز خوانده شد.

 وی از نبود استراتژی کشور در موضوع آب انتقاد کرد و افزود: بسیار تلخ است که با این وضعیت خفت آبی،  سند امنیت غذایی داشته باشیم، اما سند امنیت آبی نداشته باشیم که این سند اهمیتی کمتر از امنیت نظامی ندارد.

این عضو هیات علمی از تعدادی  تکالیف قانونی بر زمین مانده انتقاد کرد و افزود: مسلوب المنفعه نمودن چاه‌های غیر مجاز به طور کاملاً مشخص مکانی و میزان برداشت صورت می‌گیرد، از سوی دیگر اضافه برداشت از چاه‌های مجاز در روز روشن و برداشت غیرمجاز از منابع سطحی به صورت کاملاً علنی رخ می‌دهد. شاهد استمرار صدور مجوز کف شکنی و جابجایی‌ها بر خلاف توان منابع آبی هستیم. همچنین قرار بوده که تحویل حجمی آب کشاورزی اجرایی شود، منتهی صورت نپذیرفته است و همچنین اجرای کامل پروژه تعادل بخشی صورت نگرفته است و تمامی این تکالیف قانونی بر زمین مانده، منجر به سرقت آبی شده است.

 وی در ادامه اذعان داشت: بر اساس کدام تکلیف قانونی حفر چاه‌ها در شرایط خفت آبی ادامه دارد و عمق آنها در حال افزایش است؟

 آیا حراج آب به صورت برداشت‌های غیر مجاز ازآب‌ های سطحی و تانکرهای فروش آب و اضافه برداشت‌ها از چاه‌های مجاز و ویلاها و استخرهای آب بر ، دیده نمی‌شوند!

آیا  بازار سیاه آب و آب فروشی  چیزی جز تشدید برداشت از آب سفره‌ها و حراج آب  نیست!  این ها تخلفات مشهود و مستمر در برداشت آب هستند  که سبب نابسامانی در مدیریت  آب کشور و نابودی منابع آب کشور شده‌اند.

 وی نگاه صفر و صدی به سدسازی جهت مهار جریان‌های سطحی و عدم توجه به تغذیه طبیعی منابع آب زیرزمینی، که منجر به ایجاد فرصت کشاورزی با تأمین آب مطمئن و استفاده نامتعارف از آب شده است، دانست و گوشزد کرد که اینها سبب اختلال در تغذیه و رفتار طبیعی آب گردیده است.

 دکتر توکلی در ادامه  بیان داشت: ما در نابود کردن دست به دست هم داده‌ایم، جان بسیاری از دریاچه‌ها من جمله دریاچه ارومیه را گرفته‌ایم ؛ دریاچه ارومیه ای که نه تنها جان نگرفت بلکه جان او نیز گرفته شد؛ و هنوز هم  کسی برای آن نگریسته است و این واقعاً مایه تعجب است. علل خشک شدن دریاچه ارومیه،  ۷۰۰ میلیون متر مکعب برداشت از چاه‌های غیر مجاز، اضافه برداشت و برداشت غیر مجاز از آب‌های سطحی ، تولید و صادرات یونجه ، تولید سیب و  چغندر و توسعه سطح زیر کشت از این حوزه  می باشد.ما بدون در نظر گرفتن توان حوزه اقدام به این حجم کشاورزی و برداشت آب کرده‌ایم و انتظار داریم مشکلی نیز پیش نیاید.

 وی گریزی نیز به نقشه راه آب کشور زد و اظهار داشت: در این نقشه به جای پرداختن به مدیریت منابع آب به تجارت تلخ آب پرداخته شده است.  در این نقشه به ۱۴۵ میلیارد متر مکعب اضافه برداشت اشاره  شده است، آیا این اعترافی تلخ و نامسئولیت پذیری نیست  و آیا نباید مشخص شود که تحت چه مکانیسمی این حجم برداشت شده است؟  همچنین در نقشه راه آب کشور بخش قابل توجهی از وظایف وزارت نیرو به تشکل‌ها واگذار شده  که با ابزار بازار آب، سبب ایجاد آب فروشی می گردد.

  توکلی از رفتار ما با منابع آب زیرزمینی طی ۷۰ سال گذشته انتقاد کرد و افزود عمق چاه‌ها در سال ۱۳۳۰ تا ۱۳۵۰ تقریباً ۳۰ الی ۴۰ متری بود، اما در سال ۱۴۰۱ به ۳۰۰ الی ۴۰۰ متری رسیده‌ایم و دیگر چیزی برای از دست دادن نداریم  و این در حالیست که وضعیت بارش از مقدار میانگین در بسیاری از نقاط کشور پایین‌تر است. روند افت آب زیرزمینی، افزایش شوری و دما، کاهش نسبی رطوبت و بارش ها، فریادهای روشن و واضح طبیعت هستند و  این در حالیست که  منجر به هیچگونه ترس، دلواپسی و نگرانی در ما نشده است.

او در  ادامه دلایل ریشه‌ای برای بحران آب فعلی را برشمرد و گفت:  بایستی آمادگی روز صفر را داشته باشیم؛ روزی که باید تمام شیرهای آب را برای ۸۹ میلیون جمعیت خود ببندیم و تدبیری دیگر برای حیات و بقای خود بیابیم.

این عضو هیات علمی اشاره ای به  پناهندگان، آوارگان که  مصرف کنندگان بی نام آب و محصولات کشاورزی(آب مجازی) و فشار فزاینده بر آب می باشند و جمعیتی ۵ میلیونی نیز در کشور ما دارند، نمود.

توکلی در ادامه اظهار داشت:سرانه دسترسی به زمین کاهش و سرانه آب به زمین نیز به شدت کاهش یافته و نیاز به غذا رو به فزونی است و تنها راه ما افزایش بهره وری و عملکرد، کاهش ضایعات و  اصلاح الگوی تولید است و نیاز به ایجاد همترازی بین میزان آب و غذای تولیدی داریم.

وی یکی از راهکارها را بهره گیری از  آب سبز دانست که ۶۱ درصد منابع آب جهان را شامل می شود. میزان تلفات تبخیر در کشاورزی را ۳۰ تا ۵۰ درصد و سهم تلفات تبخیر را در حوزه های مختلف اعلام کرد. علاوه بر آن ۷۰ الی ۸۰ درصد نزولات بارشی نیز تبخیر می شوند و یکی از راهکارها کاهش تلفات بارش می‌باشد. میزان ۸۰ درصد تولیدات جهانی با آب سبز و ۲۰ درصد با آب آبی است ولی در کشور ما برعکس است و خودمان را به آب آبی وابسته کرده ایم و منطقی نیست که در این شرایط آبی کشور، ۹۰ درصد محصولات کشاورزی را با آب آبی به دست آورد. توکلی بکارگیری آب سبز را در ایران بسیار ضروری دانست و افزود: سهم تولیدات کشاورزی دیم از بارش( آب سبز ) فقط ۸ تا ۱۰ درصد است، در حالی که در جهان ۶۰ درصد تولیدات کشاورزی از اراضی دیم به دست می‌آید و ۸۰ درصد اراضی کشاورزی جهان، دیم است. همچنین از کل تولیدات محصولات باغی کشور، فقط و فقط ۶.۵ درصد به صورت دیم و حدود ۹۳.۵ درصد تولیدات محصولات باغی وابسته به آبیاری و آب آبی هستند.

 وی نقش سواد آبی در مدیریت تقاضا و مصرف آب ضروری دانست و افزود: ما بیشتر به دانش آبی پرداخته‌ایم و به مباحث رفتاری،  کنش فردی و کنش جمعی، نگرشها و ارزشها پرداخته نشده است و خلأ بزرگی محسوب می شود.

 توکلی سامانه‌های نوین  آبیاری، سیاست خودکفایی، کشت محصولات پر آب بر و وابسته به آب زیرزمینی را چالشهایی عنوان کرد که منجر به توسعه سطح زیر کشت و اشتهای بیشتر آبی و عدم تناسب با اقلیم و آب و خاک شده اند. این چالش نتیجه عدم نقش آفرینی کشاورزان در مدیریت مصرف آب است که سبب ضعف مشهود در مدیریت و بهره برداری و ایجاد چالشهای ملی طرحهای کلان آبی و سیمای زخم خورده آب کشور  شده است.

مورد دیگر رایگان بودن آب و القای مالکیت بر آب در مقابل حق بهره برداری منجر به تبدیل آب به کالای سرمایه‌ای شده و بی اثر بودن سهم آب در اقتصاد آب و کشاورزی مبتنی بر آب آبی شد که سبب حراج آب و فروش آن شده است .

وی در انتها پیشنهاد داد :

-پلیس ملی آب تشکیل شود تا بساط سرقت آبی کشور بر چیده شود.

-بساط برداشت غیرمجاز سطحی و زیر سطحی و فروش آب بر چیده شود .

-مجوز کف شکنی و جابه جایی چاهها  به مدت ده سال تعطیل شود.

-امار و اطلاعات آبی شفاف گردد و برای همه در دسترس شود.

- باز تنظیم تولید متناسب با آب لحاظ شود و امنیت آبی ذیل امنیت غذایی عنوان شود.

-بایستی خلا عملکرد تولیدات کشاورزی جبران شود، مثلاً به جای ۵۰ تن در هکتار ذرت علوفه ای، ۱۲۰ تن در هکتار تولید کرد و این سبب کاهش فشار بر امنیت غذایی می شود که به راحتی امکان پذیر است.

- خدمات حمایتی بیمه ای و بانکی به کشاورزانی که مصرف بهینه دارند، تعلق گیرد و کشاورزی کم بازده حذف و یا بهبود یابد و بدین ترتیب کشاورزی و کشاورزان رتبه بندی شوند.

-چالش اساسی فراروی آب سبز، تلفات تبخیر است که می‌توان با مشارکت مردم و تغذیه مصنوعی و بهبود شرایط آبخوانها، امکان تولید و عرضه آب از طریق کاهش سهم تلفات تبخیری آب سبز فراهم شود و مدیریت آب سبز از مبدأ را باز تعریف کنیم.

دکتر توکلی سخنرانی خود را اینگونه پایان داد:اگر آب مایه حیات است، تردید نداشته باشید که خاک مادر حیات است. ما مصرف کننده آب نیستیم ، ما خود خود آب هستیم.