گزارش ابتكارجنوب از حاشیه های ادامه دارآبگیری یک سد؛

"چمشیر " را فاجعه بدانیم یا خیر؟

 ابتكارجنوب، زهرا وصالی// سد چم‌شیر، یکی از پنج سد بزرگ کشور که در  ۲۵ کیلومتری جنوب شرقی شهر گچساران در استان کهگیلویه و بویراحمد قرار دارد. سد چم‌شیر از نوع بتنی غلتکی (RCC) است و دارای مخزنی به حجم ۲.۳ میلیارد متر مکعب می‌باشد. همچنین، نیروگاه برق‌آبی این سد دارای سه واحد بزرگ و دو واحد کوچک است که به شبکه سراسری متصل می‌شود. این طرح با هدف تأمین آب کشاورزی، تولید انرژی برقابی، کنترل سیلاب، اشتغال‌زایی، بهبود کیفیت آب رودخانه و ایجاد امکانات تفریحی و توریستی در منطقه نفت‌خیز گچساران اجرا شده است.

رودخانه زهره از سرشاخه های استان فارس سرچشمه می گیرد و به سمت پایین دست استان کهگیلویه و بویراحمد وارد و در محل سد چم شیر پس اتصال رودخانه خیرآباد در استان خوزستان و عبور از منطقه هندیجان به دریا میریزد. بیشترین سهم تخصیص آب سد چمشیر، از آن استان خوزستان و بعد از آن استان کهگیلویه و بویراحمد می باشد، البته بخشی از این تخصیص، سهم انتقال آب به سایر استانها از جمله بوشهر و هرمزگان می باشد.این سد با انتقادات زیادی همراه بوده و حواشی بی شماری دارد.مثلاً اینکه چرا بوشهری که می تواند با شیرین سازی آب دریا نیاز خود را تأمین کند چرا باید از این خط آب دریافت کند و این یکی از ابهامات تخصیص این سد است.

مطالعات نشان می دهد که کیفیت رودخانه زهره  در استان فارس، کیفیت بهتر و در منطقه  کوسنگان پارامتر هدایت الکتریکی(شوری) به دلیل وجود چشمه های نمکی و سازندهای زمین شناسی کمتر می شود و بعد با پیوستن رودخانه شیو در ایستگاه گچساران، در نزدیکی چمشیر  شوری آب به ۳۱۰۰ میکروزیمنس می‌رسد و بعد از عبور از این منطقه با پیوستن رودخانه خیرآباد شوری کمی تعدیل پیدا می‌کند و به ۱۲۰۰ می‌رسد و در نهایت با پیوستن رودخانه هندیجان به ۳۰۰۰ می رسد.  مطالعات نشان می‌دهد که از ایستگاه باتون تا پل زهره شوری در حال افزایش است.

  یکی از ایراداتی که به سد چمشیر وارد است، زمان مطالعات و استفاده از آمار زمان مطالعات می باشد که به نظر می رسد ایراد به جایی است بطوریکه بر اساس آن آمار ، مثلاً حجم مخزن سد چمشیر ۲.۳  میلیارد متر مکعب در نظر گرفته شده و در حال حاضر به دلیل تغییر اقلیم و خشکسالی ها ممکن است که این حجم تأمین نگردد، در این راستا عده ای از موافقان معتقدند سیلاب را هم  نبایستی نادیده گرفت.

کارشناسان علت شوری رودخانه زهره را  منشاء طبیعی و زمین‌شناسی و سازندهای نمکی عنوان کرده اند. از جمله این عوامل می توان به  چشمه های شور پایین دست سد اشاره کرد که سهم ۵۰ تا ۷۰ درصدی شوری رودخانه زهره را بر عهده دارند. در همین راستا با توجه به عدم وجود شبکه پایش شوری در شبکه‌های کشاورزی و زهکشی برای  مدل‌سازی و پیش‌بینی وضعیت شوری و کیفیت آب رودخانه بسیار ضروری و لازم می باشد. حمیدرضا یاقوتی در نشست ناگفته های سد چمشیر اذعان دارد که مقدار شوری در ایستگاه های آب سنجی قرار گرفته بر روی رودخانه زهره از زمان آبگیری سد کوثر و شروع عملیات سد چمشیر رو به افزایش است و این موضوع نگران کننده است.وی معتقد است که بر اساس علوم مندرج در کتب در واحد های زمین شناسی با جنس تبخیر ی نبایستی سد احداث شود.چرا که سبب ایجاد حفره ها و بازشدگی در اثر انحلال می‌شود و نمی تواند آب را ذخیره کند. وی همچنین در این نشست اطلاعات جامعی از مطالعات صورت گرفته در سد ارایه نمود که خالی از تأمل نیست.

 موافقان احداث سد چمشیر معتقدند که چون  رودخانه زهره در حال حاضر هیچ سازه  تنظیمی برای ذخیره درازمدت جریان به منظور تأمین نیاز های آبی پایین دست خود نداشته، لذا احداث سد، سبب افزایش تأمین نیاز آب پایین دست می شود و  جلوی خروج ۲۴۴ میلیون متر مکعب که قبلاً به خلیج فارس ریخته می‌شده، گرفته می شود.

 لازم به ذکر است که بر طبق بررسی های کارشناسان،  نیاز محیط زیستی پایین‌دست سد چمشیر   که بایستی بصورت دائمی تأمین گردد،  ۱۰ متر مکعب بر ثانیه می باشد که لازم می دانم این عدد را ذکر کرده تا فراموش نگردد.

موافقان احداث سد معتقدند که وضعیت کیفی رودخانه زهره با بهره برداری سد و استفاده از آن در ماههای کم آبی بهبود حاصل می‌کند و اظهار دارند که زون آلوده کننده رودخانه زهره را به طول ۷۵۰ متر در پایین دست سد را با طرحهایی مثل  انحراف رودخانه زهره از مسیر اصلی برای جلوگیری از انحلال های نمکی در آب رودخانه و ایجاد حوضچه تبخیر برای جمع آوری آب شور و ممانعت از ورود آنها به رودخانه می توان مدیریت نمود.

 عده ای معتقدند که نبایستی روی  ۱۰۰ درصد پتانسیل آب حوزه زهره برنامه‌ریزی انجام شود و شاید بهتر بود که ۴۰ درصد کار شود که در جوابیه این انتقاد عده ای از موافقان  معتقدند که چون ما در کشور خشکی هستیم، تنها با تأمین حقابه زیست محیطی ها می طلبد که  تا آنجایی که می شود از منابع موجود استفاده کنیم و جلوی از دسترس خارج شدن آن را بگیریم.

 بخشی از آب سد صرف کشاورزی هندیجان می‌شود که شوری خاک بالایی دارد و مخالفان  احداث سد چمشیر در موقعیت فعلی اذعان دارند که آیا بهتر نبود که به جای موقعیت فعلی، سد در استان فارس ساخته می‌شد، چرا که آب در استان فارس، با توجه به راندمان بالای کشاورزی آن به امنیت غذایی تبدیل می شود ولی همین آب  در هندیجان  که در بهترین حالت، راندمان کشت گندم آن  یک تن در هکتار است، واقعا به چه چیز تبدیل می شود و آیا روش درست این نبود که آب در حوزه های بالادست با کیفیت، مثلاً فارس بماند و به یک محصول پر کیفیت تبدیل شود تا اینکه به پایین دست بیاید و آبی با کیفیت پایین، محصولات کم بازده  و افزایش شوری خاک تبدیل شود که این صحبت نگاه جالبی در حوزه سد سازی است که قابل بررسی و تأمل می باشد. البته عده ای نیز در چارچوب این بحث اینگونه پاسخ می دهند که این آب در هر صورت از حوزه هندیجان در حال خارج شدن است و به دریا می ریزد و در حال حاضر  هندیجان دارد  محصولی تولید می کند حالا با هر راندمانی که میخواهد باشد که این هم باز جای تأمل دارد.

در خصوص واحد های زمین شناسی شور کننده مخزن ، عده ای از موافقان می گویند که در مخزن سد چمشیر تنها  گروه ۶  و  ۷ واحد زمین شناسی گچساران وجود دارد که تنها گروه ۶ این  واحد میان لایه های نازک  و خیلی محدود نمک دارد و در سطح هم دیده نشده است. علی بیت اللهی در نشست ناگفته های سد چمشیر، ندیدن نمک در سطح را دال بر نبود آن نمی داند. وی احتمال حرکت نمک در اثر فشار و در نتیجه افزایش شوری آب را بعید نمی داند. عده ای از مخالفان می‌گویند که این زیر واحد نه تنها نازک نیست بلکه ضخامتی برابر با  ۳۰ تا ۱۸۰ متر نمک را داراست که ممکن است خطر ساز باشد. گروهی از کارشناسان نگران شسته شدن نمک از اعماق به سطح زمین هستند، این در حالیست که برخی معتقدند با توجه به گرادیان هیدرولیکی و نفوذ پذیری پایین امکان چرخش و گردش هیدرولوژیکی آنچنانی هم وجود ندارد تا نمک را به سطح زمین برساند. دکتر بیت اللهی عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، انتقادی از عدم مطالعات چاه پیمایی با هدف شناسایی لایه های نمکی در محل خرابه های چمشیر و جایی که احتمال بروز نمک در واحد ۴  نمک دار زمین شناسی منطقه است، دارد . وی در این نشست افزود: متأسفانه این عملیات که هزینه زیادی هم برای پروژه نداشت، قبل از آبگیری سد صورت نگرفت و ترتیب اثر داده نشد. حتی احتمال وجود واحد ۴ در چاههای حفر شده توسط شرکت نفت نیز اشاره شده است .

 کارشناسان طرح  پایداری محور سد را با توجه به قرار گیری آن بر روی آهک های ضخیم لایه واحد زمین شناسی میشان،  بارگذاری مناسبی اذعان دارند و  انحلال  را هم با توجه به ماهیت مارنی، انحلال بسیار کمی بیان داشته  و مخزن سد را یک مخزن بسته دانسته که امکان فرار توپوگرافیکی آب وجود ندارد و حفره ای هم در گمانه ها ی حفاری ندیده اند که منتقدین ایرادی به تعداد کم گمانه ها و عدم بررسی لایه بندی و مطالعات ویژه شناسایی نهشته های نمکی در آن دارند. آنها اذعان دارند که این گمانه ها تنها برای بررسی پایداری محور سد، حفر شده است. در این نشست بیت اللهی گفت: چشمه های شور پایین دست و لایه های نمکی وجود نمک را نشان می دهد که نیاز به تمرکز بیشتری داشته است. برداشت ۴ نقطه سونداژ الکتریکی در گستره دریاچه  کافی نبوده و این تعداد کم را توهین به پروژه و عملیات های ژئوفیزیک می باشد. وی همچنین از پتانسیل فرسایش تونلی در سازندهای تبخیر ی- تخریبی و ضرورت لحاظ نمودن تمهیدات ویژه برای آن  لازم دانست، چرا که می‌تواند فرار آب را محتمل سازد. این عضو هیات علمی مرکز تحقیقات شهرسازی  به  عدم انجام مطالعات ویژه چاه پیمایی با هدف شناسایی لایه های نمکی انتقاد دارد.

در خصوص  فروچاله ها نیز موافقان معتقدند از ۶۴ گودال مشاهده شده در منطقه همگی عمق نهایت پنج متری داشته اند و عمیق و خطر ساز نیستند. علیرغم این صحبت علی بیت اللهی معتقد است که در صورت رسیدن ارتفاع آب به سطح فروچاله ها  از سمت شرقی دریاچه پتانسیل ایجاد یک تونل انتقال آب فرعی وجود دارد. وی بیان داشت: تمهیدات مهندسی ویژه ای بایستی در نظر گرفته می شد که به هیچ وجه صورت نگرفت و به آن توجه نشد و این خطر کماکان وجود دارد.

وی  از احتمال بروز زمین لغزش و ضرورت پایدار سازی در سد خبر داد. استدلال این عضو هیئت علمی وجود لایه های ضخیم آهکی بر روی مارن ها با شیب به سمت سد در بخش دریاچه سد است  که خطر لغزش را نشان می دهد. بیت اللهی افزود: با توجه به اینکه هنوز ارتفاع آب به آن سطح مارنی نرسیده است فعلاً خطری ندارد و پیشنهاد بنده برای بررسی های بیشتر قبل از آبگیری، مثمر ثمر واقع نگردید. او از وجود گسل و رخداد زمین لرزه های نوین در دریاچه سد و اطراف آن خبر داد و گفت: بررسی رخداد زمین لرزه های نوین نشان می دهد که گسلهای عبوری از محور سد فعال هستند. وی نیاز به ردیابی فرار آب از این گسل ها را ضروری دانست.

انتقاد دیگری که به طرح وارد آمده است قرار گیری آن بر روی واحد زمین شناسی گچ دار بوده که عده ای تاثیر انحلال گچ را باعث افت کیفیت آب مخزن می دانند اما عده ای هم معتقدند که  سدهای سلمان فارسی، کوثر، مارون، کارون و جره بخش عمده ای از بستر بر روی سازند گچساران است و وضعیت حادی در آنها دیده نشده است.

  بیت اللهی این انتقادات و پیشنهادات خود را در راستای کمک به طرح مطرح کرده بود و در نهایت افزود :بایستی نگاه دقیق تری به مکان یابی سد ها و احداث آنها کرد . وی عجله در آبگیری سد چمشیر را عاقلانه ندانست و افزود : نیاز به مطالعات عمیق تری بود و سخن خود را اینگونه پایان داد :«گاه انجام ندادن یک طرح و پروژه از انجام  دادن آن مفید تر است».

از دیدگاه باستان شناسی نیز ایرادات و ابهاماتی به طرح وارد آمده است. سیاوش سراقی پژوهشگر باستان شناسی سد چمشیر در نشست ناگفته های سد چمشیر که به کوشش آقای یوسف فرهادی بابادی،فعال محیط زیست برگزار شد، اذعان داشت:

جایگاه سد ، جایگاه ویژه ای در نظر ما باستان شناسان است .وی معتقد است که در این مناطق مطالعات باستان شناسی آنچنان صورت نگرفته است و از دید مردم شناسی این منطقه جایگاه کوچ عشایر دره شوری نیز بوده است. وی مطالعات باستان شناسی دهه هشتاد مناطق اطراف سد را مطالعات ناقصی دانست چرا که  محدوده سد را اصلا پوشش نداده است. سراقی در سال ۹۰ بعنوان کارشناس باستان شناسی این منطقه اعزام شده و طی بررسی های او،  ۱۱۰ اثر باستان شناسی کشف شد که از دوران پارینه سنگی تا دوره اسلامی در  طول ۴۳ کیلومتر شناسایی او صورت گرفته‌ است.

وی در ادامه افزود:در مطالعات بعدی ۱۳۰ اثر باستانی، شناسایی شده است.اما متاسفانه به این مطالعات و مطالعات مردم شناسی پرداخته نشد و فاز دوم کاوش هم صورت نگرفت و مطالعات باستان شناسی این منطقه را ناکافی می داند که با آبگیری، تمام این آثار و مطالعات و کاوشهای مردم شناسی در باستان شناسی را از دست رفته محسوب می شود. این کارشناس باستان شناسی از مطرح نشدن مطالعات باستان شناسی و توقف های مطالعات در بازه های مختلف انتقاد کرد.

انتقادات و پیشنهادات و ابهامات در مورد این سد همچنان ادامه دارد و سد در حال حاضر آبگیری انجام داده است باید دید که چه وضعیتی در آینده خواهد داشت اما

در این شرایط، اقدامات زیر می‌تواند مفید باشد:

 انجام مطالعات و بررسی‌های دقیق توسط کارشناسان و متخصصان ژئوفیزیک و محیط زیست برای ارزیابی اثرات زیست محیطی و ژئوتکنیکی سد.

همچنین تشویق به گفتگو بین موافقان و مخالفان برای رسیدن به توافقی که منافع هر دو طرف و همچنین محیط زیست را در نظر بگیرد.

شاید بد نباشد که  تمام اطلاعات و داده‌های مربوط به سد به صورت شفاف و قابل دسترس برای عموم مردم منتشر شود.

و در آخر و مهم ترین اقدام شاید  ایجاد یک سیستم نظارتی برای پایش  و نظارت مستمر و مداوم شرایط زیست محیطی و کیفیت آب پس از احداث سد است که ضروری ترین مسئله و اقدام است که نه تنها معطوف به چند سال نخست احداث باشد بلکه مستمر و مداوم باشد.

این اقدامات می‌تواند به کاهش نگرانی‌ها و افزایش اعتماد عمومی کمک کند و همچنین اطمینان حاصل شود که تصمیمات بر اساس داده‌های علمی و معتبر گرفته می‌شود.