گفتگوى ابتكارجنوب با كارگردانان فاصله٢٨٠:

چالش هاى ٨ سال توليد يك مستند زيست محيطى

روايت كوچ اجبارى حاشيه نشينان طشك و بختگان، تلخ ترين سكانس فيلم است

زهرا وصالى- ابتکارجنوب// تالاب‌ها به عنوان زیستگاه‌های ارزشمند، نقش حیاتی در حفظ تنوع زیستی و معیشت جوامع محلی دارند. خشک شدن تالاب‌ها تأثیرات اجتماعی و اقتصادی گسترده‌ای به همراه دارد که منجر به مهاجرت اجباری ساکنین و بروز مشکلات اجتماعی در شهرهای بزرگ می‌شود. جوامع محلی نقش مهمی در حفاظت یا تخریب تالاب‌ها دارند و با آموزش صحیح و ترویج اقتصاد پایدار می‌توان از تخریب بیشتر جلوگیری کرد. در خصوص خشک شدن تالاب‌های طشک، بختگان و کمجان به دلایل متعددی رخ داده است:

۱. کاهش بارندگی در دو دهه اخیر
۲. حفر چاه‌های مجاز و غیرمجاز: برداشت بی‌رویه آب از سفره‌های زیرزمینی از طریق چاه‌های مجاز و غیرمجاز کخ منجر به کاهش سطح آب تالاب‌ها شده است.

۳. سدسازی: ساخت سدهای متعدد در بالادست رودخانه‌ها، جریان آب به تالاب‌ها را کاهش داده و تعادل اکولوژیک منطقه را بر هم زده است.سد درودزن نقش مهمی در خشک شدن تالاب‌های کمجان، طشک و بختگان داشته است. این سد که بر روی رودخانه کر ساخته شده، جریان آب به این تالاب‌ها را به شدت کاهش داده است. علاوه بر سد درودزن، ساخت سدهای دیگر مانند سد سیوند و سد ملاصدرا نیز تأثیرات منفی بر این تالاب‌ها داشته‌اند.این کاهش جریان آب باعث شده تا تالاب‌ها نتوانند به طور طبیعی تغذیه شوند و در نتیجه خشک شوند. این مسئله تأثیرات زیست‌محیطی و اجتماعی گسترده‌ای به همراه داشته است، از جمله کاهش تنوع زیستی و مهاجرت اجباری ساکنین محلی.

۴. تغییرات اقلیمی: گرمای بی‌سابقه و تغییرات اقلیمی نیز نقش مهمی در خشک شدن تالاب‌ها داشته‌اند.
این عوامل در کنار هم باعث شده‌اند تا تالاب‌های طشک، بختگان و کمجان به وضعیت بحرانی برسند و نیازمند اقدامات فوری برای احیا و حفاظت باشند. 

 مستند «فاصله ۲۸۰» بی رمقی این تالابها را با زبان خشک بختگان به تصویر کشیده است، با این هدف که شاید صدای خشک و بی رمق او برسد به گوش آنی که باید. بختگان با بی رمقی و اندوه بسیار درد های خود را فریاد می زند، چرا که هنوز امیدوار است به اینکه شاید مردم و مسئولان فریاد او را بشنوند و او را از له له زدن خود و فلامینگوهایش نجات بخشند. بختگانی که هر روز با سیلی تندبادهای بی رحمی مواجه می شود که با قدرت هر چه تمام تر تیشه به ریشه نمکهایش می زنند و آن ها را به  رقص در هوا  وا میدارند و او  به جای  رژه فلامینگوها، شاهد رقص گرد و غبار خستگی  و نمک وجودش در آسمان است . چشمش به آسمان است تا شاید پروردگار رحمت و مغفرت باران رحمتی فرو فرستد تا شاید کمی سرعت مرگ او را کاهش دهد و تالاب نوازی پروردگار ابهای روان کمی  تن و جان ترک خورده او راالتیام بخشد.

 بختگانی که چشم انتظار حقابه اب و اجدادی اش است. اری بختگان امیدوار است و امیدش در دستان ماست ما انسانهای  زیاده خواه انحصار طلب که او را از حق طبیعی اش محروم کرده ایم .

  فیلم مستند «فاصله 280» به کارگردانی مشترک سیدحسین آزادی و محمدجواد آرمان‌مهر در هشتمین جشنواره تلویزیونی مستند از شبکه مستند پخش شد. ‎حسین آزادي مدرس دانشگاه و انجمن سینمای جوانان ، تدوین گر ، کارگردان،  فیلمنامه نویس ، طراح صدا، نریتور و دانش اموخته سینما از دانشکده سینما و تئاتر دانشگاه هنر تهران است .وی فعالیت فیلمسازی و تدریس خود را از سال 1374آغاز کرده است. او دو فیلم داستانی و سه مستند را به عنوان کارگردان درکارنامه خود دارد که جوایز داخلی و خارجی متعددی را دریافت کرده است و  در ده ها فیلم و سریال مستند و داستانی به عنوان تدوینگر حضور داشته است.
 ‎محمد جواد آرمان مهر عکاس و مستند ساز می باشد که در کارنامه خود آثاری همچون مستند به رنگ ارغوان، مستند بازگشت فلامینگو ها، مستند بر فراز فروزان را دارد.

‎وی جوایز ملی در زمینه عکاسی و فیلم مستند و حضور در جشنواره های خارجی را دریافت نموده است
موضوع این مستند به بررسی عوامل مؤثر بر تالاب‌های  طشک، بختگان و کمجان ، سیاست های آبی و حوضه ای این تالابها و تأثیرهای این سیاست های آبی بر سلامت، اقتصاد، منابع آب و محیط زیست این مناطق می پردازد. به گفته سازندگان این اثر ارزشمند آبی و محیط‌زیستی ساخت این اثر ۸ سال بطول انجامیده است.

 در همین خصوص مصاحبه ای با سازندگان این اثر ارزشمند ترتیب گرفت که در ادامه به آن می پردازیم :
 ** چرا موضوع خشک شدن تالاب‌های فارس را انتخاب کردید؟

سید حسین آزادی: واقعیت این است که از سال ۱۳۹۵، من و آقای آرمانی مهر متوجه شدیم که شرایط زیست‌محیطی کشور، به‌ویژه در استان فارس، رو به وخامت است. با توجه به سابقه‌ای که در فیلم‌سازی و مستندسازی داشتیم، تصمیم گرفتیم سهم خود را در حد توان ادا کنیم. از این رو، از سال ۱۳۹۵ کار پژوهش در حوزه بختگان، طشک و کمجان را آغاز کردیم تا بتوانیم چندین مستند تهیه کنیم. 

پژوهش و تصویربرداری لحظات و فضاهایی که ممکن بود از دست بروند را شروع کردیم و سعی کردیم مراحل مختلف تغییرات اقلیمی را در همه حوزه‌ها، از جمله پرندگان، جانوران زمینی و بافت دریاچه و حوزه آبریز، ثبت کنیم. از سال ۱۴۰۰ تصمیم گرفتیم وارد مرحله جدی‌تری شویم و نوشتن متن و تدوین فیلم را آغاز کردیم. 

تقریباً دو مستند را به شکل موازی پیش بردیم: یکی مستند «فاصله ۲۸۰» و دیگری مستند «بازگشت فلامینگوها». مستند «بازگشت فلامینگوها» درباره شرایط و خطراتی بود که فلامینگوها را تهدید می‌کرد و باعث شد این پرندگان مهاجر برای همیشه کوچ کنند و بختگان را ترک کنند. فلامینگوها نماد بختگان بودند و ترک آنها به معنای از بین رفتن زیستگاه بود. ما فرایند تحت فشار قرار گرفتن فلامینگوها و جنگ آنها را به تصویر کشیدیم و در سال ۱۴۰۱ موفق شدیم کار «بازگشت فلامینگوها» را به پایان برسانیم و آن را به جشنواره‌های مختلفی ارسال کنیم که با استقبال خوبی مواجه شد و جوایز زیادی دریافت کرد. 

پس از آماده شدن «بازگشت فلامینگوها»، تصمیم گرفتیم مستند «فاصله ۲۸۰» را به نتیجه برسانیم. در فاصله سال‌های ۱۴۰۱ تا ۱۴۰۳، متن کار بارها بازنویسی و تدوین شد و بخش‌هایی از تصاویر فیلمبرداری شد. امسال، ۱۴۰۳، کار به پایان رسید و اولین نمایش آن در قالب جشنواره مستند تلویزیونی بود که شبکه مستند در سه نوبت آن را پخش کرد و با استقبال خوبی مواجه شد.

امیدواریم این کار دیده شود و مردم از شرایط زیست‌محیطی خطرناک آگاه شوند و همه تلاش کنیم که مطالبات برای حفظ محیط زیست بیشتر شود و مسئولان نیز اقدامات لازم را انجام دهند.  محمد جواد آرمان مهر:در خصوص اینکه چرا موضوع تالاب‌ها را انتخاب کردیم، باید خدمتتان عرض کنم که تالاب‌ها به عنوان یکی از زیستگاه‌های ارزشمند روی کره زمین محسوب می‌شوند. ما در ایران تالاب‌های بسیار ارزشمندی داشتیم که به تدریج آن‌ها را از دست داده‌ایم. یکی از این تالاب‌های بسیار ارزشمند، تالاب‌های طشک - بختگان و کمجان بوده‌اند. این تالاب‌ها زیستگاه گونه‌های بسیار ارزشمندی از جمله انواع پرندگان بودند که متأسفانه اکنون از دست رفته‌اند. این موضوع برای من بسیار جالب و مهم بود و به همین دلیل این موضوع را انتخاب کردیم.
 **چه پیام یا هدفی از ساخت این مستند دارید ؟

 سید حسین آزادی: جوامع محلی در حقیقت اولین و مهم‌ترین قربانیان این فاجعه زیست‌محیطی هستند و هیچ نقشی در این تخریب نداشتند و فقط قربانی بودند. تا جایی که ما اطلاع داریم، هر کاری که از دستشان بر می‌آمد برای احیای این تالاب‌ها انجام داده‌اند. در حال حاضر، شاهد تلاش‌های اهالی کمجان به همت آقای سیروس زارع هستیم که دغدغه‌مند محیط زیست هستند و برای احیای تالاب کمجان تلاش می‌کنند. خوشبختانه تا حد زیادی موفق شده‌اند و بخشی از پرندگان مهاجر و بومی مجدداً در این آبگیر مستقر شده‌اند. مردم تمام تلاش‌های لازم را انجام داده‌اند و باید از آنها تقدیر شود. متأسفانه کم‌کاری از سمت مدیریت مجموعه‌های مختلف مرتبط با خشکسالی و مشکلات زیست‌محیطی وجود دارد.

 محمد جواد آرمان مهر: در مورد هدفی که برای ساخت این فیلم دنبال کردیم، می‌توان گفت اهداف زیادی وجود داشتند. اما مهم‌ترین و اصلی‌ترین هدف ما این بود که معیشت ساکنین و جوامع محلی حاشیه تالاب‌ها و همچنین زیستمندان قبلی این تالاب‌ها مورد توجه قرار گیرد.

 ** در طول فیلم‌برداری با چه چالش‌هایی مواجه شدید؟
  محمد جواد آرمان مهر:
با توجه به اینکه ساخت این مستند تقریباً ۸ سال طول کشید، در زمان فیلمبرداری هر سال با چالش‌های جدیدی مواجه بودیم. اگر از امکانات صرف نظر کنیم که خود چالش‌های زیادی برای ما به همراه داشت، مسافت این حوزه که ۲۸۰ کیلومتر بود نیز چالش بزرگی بود. هر کیلومتر از این مسافت حاوی پیامی برای مخاطب بود و نمی‌توانستیم آن را نادیده بگیریم یا پژوهش آن را از دست بدهیم.با وجود این چالش‌ها، در نهایت تجربه‌ای شیرین برای ما به ارمغان آورد، زیرا توانستیم کاری بسازیم که حداقل برای مخاطبانی که در شبکه مستند آن را دیدند، رضایت‌بخش باشد و فیلم مورد تمجید قرار گرفته است.

 **آیا با کارشناسان یا محققان در این زمینه همکاری داشتید؟
محمد جواد آرمان مهر: در مسیر ساخت مستند “فاصله ۲۸۰”، ما همکاری گسترده‌ای با اساتید دانشگاه داشتیم و از تخصص آن‌ها بهره بردیم. همچنین از دانش و تجربه افراد متخصص، NGOهای فعال در حوزه تالاب‌ها و کارشناسان محیط زیست استفاده کردیم. تمامی این افراد به ما کمک کردند تا بتوانیم مستند “فاصله ۲۸۰” را تولید کنیم.

 **چگونه تأثیرات اجتماعی و اقتصادی خشک شدن تالاب‌ها را بررسی کردید؟
 محمد جواد آرمان مهر:تأثیرات اجتماعی و اقتصادی خشک شدن تالاب‌ها بسیار ملموس است. به زبان ساده، این تأثیرات به بحران‌های اجتماعی در شهرهای بزرگ تبدیل می‌شود و به تدریج مشکلاتی در این شهرها ایجاد می‌کند. زمانی که تالاب‌ها خشک می‌شوند، معیشت ساکنین حاشیه تالاب‌ها به خطر می‌افتد و آن‌ها مجبور به مهاجرت می‌شوند و در نتیجه به حاشیه‌نشینان شهرها تبدیل می‌شوند. این حاشیه‌نشینی باعث بروز بسیاری از مسائل و مشکلات اجتماعی می‌شود.

 **نقش جامعه محلی در حفظ یا تخریب تالاب‌ها چیست؟**
 محمد جواد آرمان مهر: تقریباً می‌توان گفت که جوامع محلی نقش اصلی را در خشک شدن یا حفاظت از تالاب‌ها دارند، زیرا آن‌ها بهره‌برداران اصلی این تالاب‌ها هستند. اگر آموزش صحیح و ترویج اقتصاد پایدار برای این ساکنین انجام می‌شد، تالاب‌ها به این وضعیت دچار نمی‌شدند.

 ** آیا راهکارهایی برای احیای تالاب‌ها پیشنهاد می‌دهید؟
حسین آزادی:در مورد راهکار می‌توان گفت که بخشی از آسیب‌ها دیگر رخ داده و نمی‌توان آن‌ها را به عقب برگرداند. اما آنچه که شاید بتوانیم انجام دهیم و بخشی از این تخریب را احیا کنیم، این است که در بالادست رود کر، یعنی پشت سد درودزن و پایین‌دست سد ملاصدرا و بالادست و پایین‌دست سد سیوند، به شکل بی‌قاعده و کارشناسی‌نشده‌ای کشت برنج انجام می‌شود. 

کشت برنج در منطقه کامفیروز به‌طور واقعی آب سد درودزن و رود کر را به شکل وحشتناکی نابود می‌کند و سفره‌های آب زیرزمینی را نیز خشک می‌کند. متأسفانه هیچ نظارتی برای تغییر الگوی کشت وجود ندارد. برای کشوری که در کمربند خشک و نیمه‌خشک کره زمین قرار دارد، کشت برنج به معنای یک فاجعه بزرگ است. شاید اگر الگوی کشت تغییر کند و کشاورزان به جای برنج از کشت‌های دیگری مانند کلزا یا زعفران استفاده کنند، می‌توان در مصرف آب صرفه‌جویی کرد. در این صورت، می‌توان از طریق این سدها، به‌ویژه سد درودزن، سرریز داشت و این سرریز حقابه تالاب‌های بختگان، طشک و کمجان را تأمین کند و تا حدی جلوی این تخریب را بگیرد و آن را احیا کند.

 ** بازخورد مخاطبان نسبت به مستند چگونه بوده است ؟
  سید حسین آزادی: با توجه به اینکه مستند “فاصله ۲۸۰” اولین اکران خود را از شبکه مستند و در قالب جشنواره مستند تلویزیونی تجربه کرده و سه نوبت پخش شده است، با وجود محدودیت‌های تبلیغاتی، خوشبختانه بازخوردهای خوبی از سوی مخاطبان دریافت کرده‌ایم. جالب است که بسیاری از بینندگان این مستند، مکرراً این سوال را مطرح می‌کنند که چگونه می‌توانند به دیده شدن بیشتر این مستند کمک کنند. به نظر می‌رسد که آن‌ها تازه متوجه شده‌اند چه فاجعه‌ای رخ داده و خطرات ناشی از آن چیست، زیرا ما در این مستند به تفصیل به این موضوعات پرداخته‌ایم.

 این سوال که چگونه می‌توانند به دیده شدن بیشتر این مستند کمک کنند، نشان‌دهنده احساس مسئولیت و نگرانی آن‌هاست. من معتقدم که این واکنش‌ها نه به دلیل ساخت ما، بلکه به دلیل بزرگی و وحشتناکی فاجعه‌ای است که در این مستند به تصویر کشیده شده است. هر کسی که این مستند را ببیند، بدون تردید احساس می‌کند باید اقدامی انجام دهد. امیدوارم واقعاً این اتفاق بیفتد و هر کسی که این مستند را می‌بیند، هر کاری که می‌تواند برای حفظ محیط زیست و جلوگیری از تخریب آن انجام دهد. اگر این اتفاق بیفتد، این بهترین جایزه و بهترین اتفاقی است که برای ما و این مستند خواهد افتاد.
 محمد جواد آرمان مهر:تا کنون بازخورد مخاطبان بسیار خوب بوده و استقبال بسیار زیادی از مستند شده است. خدا را شکر که زحمات ما برای دیده شدن این موضوع نتیجه‌بخش بوده است.

** آیا قصد دارید پروژه‌های مشابهی در آینده انجام دهید؟
 سید حسین آزادی:  با توجه به تجربه ساخت مستند «بازگشت فلامینگوها» و بازخوردهای خوبی که دریافت کردیم، و همچنین مستند «فاصله ۲۸۰»، و با توجه به دغدغه‌ای که در حوزه محیط زیست داریم، قصد داریم فعالیت‌های بیشتری در این زمینه انجام دهیم. هدف ما این است که هشدارها و اطلاعات لازم را ابتدا به مسئولین و سپس به مردم ارائه دهیم.

پروژه بعدی ما که در مرحله اولیه قرار دارد، شامل پژوهش و بخشی از فیلمبرداری است. همچنین، اولین مراحل نوشتن متن این مستند آغاز شده است. این مستند درباره آهوی ایرانی در استان فارس است که متأسفانه در معرض انقراض قرار دارد. امیدواریم بتوانیم این پروژه را به سرانجام برسانیم و اقدامات لازم برای جلوگیری از انقراض این گونه ارزشمند را انجام دهیم. آهوی ایرانی اکنون در گرداب انقراض قرار دارد، اما هنوز راه‌حل‌ها و گزینه‌هایی برای جلوگیری از این وضعیت وجود دارد. امیدواریم با این مستند بتوانیم هشدارهای لازم را بدهیم و مسئولین را آگاه و ترغیب کنیم تا اقدامات لازم را انجام دهند و این حیوان ارزشمند و ایرانی را حفظ کنیم.  محمد جواد آرمان مهر : موضوع محیط زیست و حیات وحش همیشه مورد علاقه شخصی من بوده است. آقای آزادی عزیز نیز که در کارهایمان با هم مشارکت داریم، کاملاً آگاه هستند که به موضوع محیط زیست و حیات وحش علاقه خاصی دارند. دغدغه‌های اصلی ما در ساخت مستند در این حوزه است و قطعاً در آینده نیز به این دست موضوعات خواهیم پرداخت. همچنین، موضوع بعدی ما ساخت یک مستند در مورد آهو خواهد بود.

 **پیام نهایی شما به بینندگان چیست؟
 سید حسین آزادی: پیام من این است که هر کسی که این مستند را می‌بیند یا درباره آن می‌شنود و متوجه می‌شود که چقدر می‌تواند در حفظ محیط زیست تأثیرگذار باشد، خواهش می‌کنم که این مستند را منتشر و تبلیغ کند تا بیشتر دیده شود. این درخواست نه به خاطر وجه هنری مستند، بلکه به خاطر رساندن این هشدار به گوش تعداد بیشتری از مردم است.ما سعی کرده‌ایم در این مستند، تلخی واقعیت را با زبانی که شنونده راحت‌تر می‌تواند با آن ارتباط برقرار کند، به بینندگان و شنوندگان منتقل کنیم. از همه کسانی که این مستند را می‌بینند و امکانش را دارند، خواهش می‌کنم که آن را به دیگران پیشنهاد کنند تا با دیدن مستند، مطالبات محیط زیستی افزایش یابد و همه مردم خواستار حفظ محیط زیست شوند.

 **بهترین سکانس از دید شما؟
 سید حسین آزادی: اگر بخواهم بهترین سکانس را از دید خودم بیان کنم، سکانسی که بارها هنگام تدوین و بازبینی آن اشک در چشمانم جمع شد و بغض کردم، سکانسی است که درباره مهاجرت اجباری مردم آن منطقه صحبت می‌کند. این روایت در حقیقت از زبان راوی که خود بختگان است، بیان می‌شود. بختگان به نوعی شعر فریدون مشیری را می‌خواند که درباره اجبار به مهاجرت و عدم تمایل به ترک وطن، هرچند شرایط بسیار سخت باشد، صحبت می‌کند. اکنون این شعر را برایتان می‌خوانم:
 «من اینجا 
ریشه در خاکم  
من اینجا عاشق این خاک اگر آلوده یا پاکم  
من اینجا تا نفس باقی‌ست می‌مانم  
من از اینجا چه می‌خواهم نمی‌دانم  
چه می‌دانم»

 ممنون از شما که این فرصت را فراهم کردید تا حرفمان را به گوش عزیزان و هم‌وطنانمان برسانیم. 
 در پایان این اثر ارزشمند باید متذکر شد که درست است که سد سازی های بالادست اثر شایان توجهی بر خشک شدن تالاب ها دارند اما حفر چاه‌های زیاد برداشت بی‌رویه آب از چاه‌های مجاز و غیرمجاز در پایین‌دست سدها، باعث کاهش سطح آب زیرزمینی شده است. این مسئله نیز به نوبه خود تأثیر منفی بر تغذیه تالاب‌ها داشته و به خشک شدن آنها کمک کرده و در مجموع، می‌توان گفت که هر دو عامل به طور همزمان و با تأثیرات متقابل، باعث خشک شدن تالاب‌های طشک، بختگان و کمجان شده‌اند. برای احیای این تالاب‌ها، نیاز به مدیریت جامع منابع آب و کاهش برداشت‌های بی‌رویه از منابع زیرزمینی و سطحی توسط مردم  و دادن حقابه محیط زیستی آنهاست. 

در انتها عوامل تولید این فیلم مستند عبارتند از: تهیه‌کننده: محمدجواد آرمان مهر، پژوهشگر: محمدجواد آرمان مهر، کارگردان: محمدجواد آرمان مهر و سیدحسین آزادی، نویسنده متن و تدوین: سیدحسین آزادی، تصویربرداران: سبحان رنگریز، امین برنجکار، محمد عباس، علی کاظمی و مجتبی علی شاهی.
 به امید روزی شاهد اهتزار پرچم بختگان (رژه فلامینگوها ) در این تالاب‌ها باشیم.